Do przed werbalnych form komunikacji zaliczyć można płacz, spojrzenia, gesty, mimikę, ruchy ciała i wokalizację. Dźwięki najbardziej zbliżone do dźwięków mowy, powstają na skutek wokalizacji. Kolejne stadia rozwoju tych szczególnie istotnych dla rozwoju mowy właściwej umiejętności to:
- odruchowy krzyk i odgłosy życiowe (0. – 8. tydzień);
- gruchanie i śmiech (8. – 20. tydzień);
- zabawy wokalne – pośrednie między gruchaniem a gaworzeniem (16. - 30. tydzień);
- samonaśladujące gaworzenie – kombinacje samogłosek i spółgłosek (25. - 50. tydzień);
- gaworzenie i ekspresywna mowa niezrozumiała - tworzenie wzorów dźwięków (9. - 18. miesiąc).[2]

Zakładając, że rozwój mowy przebiega w sposób uniwersalny, w rozwoju mowy dziecka wyróżnić można cztery fazy:
1. Faza przedjęzykowa – podstawę opanowania mowy w tym, trwającym ok. 1. roku życia okresie, stanowią formy wokalne – krzyk, głużenie (odruch bezwarunkowy), gaworzenie, echolalia i towarzyszące im gesty mimiczne i pantomimiczne, dziecko wyraża swe uczucia i pragnienia, a także opanowuje zasadę naprzemiennego nadawania komunikatów;
2. Faza wypowiedzi jednowyrazowych – zaczyna się od ok. 10. i trwa do ok. 20. miesiąca życia dziecka, pojedynczym słowom, które czasem pełnią funkcje zdań, nadawane są znaczenia;
3. Faza wypowiedzi dwuwyrazowych – pod koniec drugiego roku życia dziecko buduje proste, dwu- i trzywyrazowe zdania, których zrozumienie wymaga uwzględnienia kontekstu sytuacyjnego, liczba wyrazów w wypowiedziach dziecka w tym okresie stanowi miarę jego sprawności językowej;
4. Faza opanowania podstaw języka – jej początek przypada na około 3. r.ż., dziecko opanowuje zasady gramatyczne, ale ma problemy z ich właściwym zastosowaniem, jego wypowiedzi są w większości zrozumiałe dla wszystkich osób.
Dziecko w wieku czterech lat ma opanowane podstawy języka, wystarczająco bogaty słownik i umiejętności konstruowania wypowiedzi poprawnych gramatycznie, podobnie jak dorosły, jednakże o kompetencji komunikacyjnej w pełnym tego słowa znaczeniu można powiedzieć dopiero, gdy osiągnie wiek szkolny.[3]

Wszystkie dzieci, w ciągu kilku miesięcy od użycia pierwszego słowa, poszerzają swój słownik bardzo powoli. Pod koniec 1. r.ż. dziecko stosuje 4 – 5 słów, od 2. r.ż. do ok. 6. r.ż. dziecko opanowuje dziennie średnio 9 do 10 słów, będących nazwami części ciała, zwierząt, przedmiotów z bliskiego otoczenia, a także samo tworzy nowe słowa korzystając ze znanych mu przedrostków. Badania potwierdzają, że słownik dziecka, w wieku ok. 1. roku począwszy od 2 – 3 słów, wzrasta do około 50 słów u dwulatka oraz do 1000 słów u dziecka 3 – letniego.[4]

Osiągając wiek przedszkolny, dziecko posiada taki zasób słów i znajomość reguł gramatycznych, które są wystarczające do sprawnego komunikowania się w sprawach codziennych. Z wiekiem, w spontanicznej mowie dziecka, pojawia się coraz większa ilość zdań złożonych, a także wypowiedzi wielozdaniowe. Przed podjęciem nauki w szkole podstawowej, dziecko sprawnie posługuje się z otoczeniem za pomocą mowy potocznej[5]

Dziecko w wieku przedszkolnym rozumie znacznie więcej słów i konstrukcji gramatycznych w wypowiedzi dorosłego, niż samo stosuje we własnej mowie. Spowodowane jest to znaczną różnicą między słownikiem czynnym a biernym u małych dzieci. Trzylatek rozumie wypowiedzi dorosłych w zakresie przebytych przez siebie doświadczeń i próbuje wykonywać codzienne czynności według podanych instrukcji słownych. Porozumiewa się z otoczeniem za pomocą zdań kilkuwyrazowych, w których niektóre formy nie są poprawne gramatycznie. W tym okresie rozpoczyna się zadawanie pytań. W wieku czterech lat dziecko rozumie i wykonuje polecenia dorosłych. Jego wypowiedzi dotyczą nie tylko bieżących czynności, ale także przeżyć i czasu przyszłego, zauważa się ogromną chęć porozumiewania się oraz dzielenia się własnymi spostrzeżeniami W dalszym ciągu pojawiają się nieprawidłowości gramatyczne, lecz wzrasta ciekawość, co do form prawidłowych. Agramatyzmy zanikają w piątym roku życia. Pięciolatek interesuje się znaczeniem słów nieznanych, a wyrazy znane potrafi wyjaśnić. Opisując przedmioty podaje ich charakterystyczne cechy oraz możliwości wykorzystania. Pojawiają się kilkuzdaniowe wypowiedzi i opowiadania dotyczące przeżyć lub zawierające treści fantastyczne, uwzględniające kolejność zdarzeń i związki przyczynowo – skutkowe. Sześciolatek w miarę zdobywania doświadczeń i wiedzy o otaczającym nas świecie wzbogaca swoje wypowiedzi i powiększa zasób słów. [6]

Na przełomie drugiego i trzeciego roku życia dziecko wchodzi w tzw. wiek pytań. Od momentu, kiedy dziecko pozna znaczenia wyrazów, jego umysł jest pobudzony do myślenia o tych znaczeniach i związkach, jakie zachodzą między nimi. To właśnie wyraża się budowaniem zdań i zadawaniem pytań Od pytań zaczyna się początek samodzielnego myślenia dziecka. Wiek przedszkolny jest etapem wielkiej fascynacji i zaciekawienia otaczającą go rzeczywistością. W poznawaniu świata, nabywaniu orientacji w zdarzeniach i faktach, zdobywaniu wiedzy ogólnej w zakresie wielu pojęć i zjawisk, duże znaczenie przypisywane jest pytaniom stawianym przez dziecko dorosłym. Dziecko oczekuje informacji, czy jego założenia są słuszne, uzupełnienia posiadanych wiadomości, rozstrzygnięcia wątpliwości. Pytania i udzielane na nie odpowiedzi, są dla małego dziecka bardzo ważnym źródłem informacji o świecie. Odgrywają szczególnie istotną rolę w jego rozwoju poznawczym. Dlatego też należy wytwarzać wokół dziecka taką atmosferę, aby chciało pytać jak najwięcej, i udzielać mu takich odpowiedzi, które go zainteresują, będą prawdziwe i jednocześnie zaspokoją jego ciekawość.[7]

Bezpośrednią przyczyną, dla której dziecko opanowuje język jest fakt, iż stanowi on użyteczny środek w kontaktach z innymi ludźmi oraz w oddziaływaniu na nich. Aktywność słowna jest jedną z ważniejszych form aktywności człowieka. Język, będąc narzędziem myślenia, kierunkuje przebieg procesów umysłowych, przedstawia rzeczywistość pozawerbalną. Natomiast werbalizacja, czyli tzw. „mówienie do siebie” podnosi poziom i ukierunkowuje czynności poznawcze, reguluje zachowania innych ludzi. Dzięki mowie człowiek ma możliwość zdobywania doświadczenia i wiedzy, bez konieczności bezpośredniego udziału w różnych sytuacjach i zdarzeniach.[8]
[1]Hurlock E.B., Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1985.
[2]Kielar – Turska M., Białecka – Pikul M., Wczesne dzieciństwo. [w:] B Harwas – Napierała., J. Trempała (red. nauk.), Psychologia rozwoju człowieka charakterystyka okresów życia człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
[3]Kurcz I.:Psychologia języka i komunikacji Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2000
[4]Kliś M.: Język i mowa [w:] Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich. (red). W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona. Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków

[5]Maria Kielar – Turska i Marta Białecka – Pikul ; (2004)Kielar – Turska M.: Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny. [w:] B. Harwas – Napierała, J. Trempała (red. nauk.),Psychologia rozwojuczłowieka –charakterystyka okresów życia człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004
[6]Emiluta – Rozya D.,Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym.Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – pedagogicznej MEN, Warszawa, 1994

[7]Szuman S.: Dzieła Wybrane, Tom I. WSiP, Warszawa 1995.
[8]Słodownik – Rycaj E.; O mowie dziecka czyli jak zapobiegać powstawaniu nieprawidłowości w jej rozwoju. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa,.2000

2016-02-01 19:03:33