Aktywnością dziecka w wieku przedszkolnym kieruje szczególnie silna potrzeba czynnego nawiązywania kontaktu z otoczeniem, „pęd” do poznawania świata. Biorąc pod uwagę cel i charakter aktywności wyróżnić można następujące jej formy:

– Aktywność poznawcza, na którą składają się czynności naśladowania i przyswajania danych rzeczywistości zewnętrznej oraz przystosowanie swego wewnętrznego „ja” do warunków świata obiektywnego, odkrywanie właściwości tego świata oraz sposobów działania w nim przez rozwiązywanie problemów.

– Ekspresja, którą stanowi spontaniczna wypowiedź dziecka będąca wyrazem jego osobistych przeżyć i doznań. Aktywność o charakterze ekspresyjnym obejmuje różne formy zachowania, poprzez które ujawnione są indywidualne doświadczenia dziecka. M. Kofta wymienia tu: wyraz twarzy, pantomimę, muzykę, plastykę, wypowiedzi słowne i większe jednostki działania.

Zarówno psycholodzy, jak i pedagodzy wskazują na istotną rolę uczuć w kształtowaniu postaw i przekonań dziecka, stwierdzając, że procesowi zdobywania wiedzy musi towarzyszyć emocjonalne zaangażowanie, a wtedy przyswojone wiadomości będą mogły stać się wiedzą osobistą dziecka. Potrzeba ekspresji, tak charakterystyczna dla człowieka, ujawnia się wyraźnie w wieku przedszkolnym. Po okresie spontanicznej ekspresji trwającej do około połowy trzeciego roku życia pojawia się ekspresja zamierzona, ukierunkowana. Dziecko próbuje wyrazić siebie, tzn. swoje przeżycia, wyobrażenia, spostrzeżenia i wyniki pracy umysłowej. Wewnętrzny świat dziecka stanowi otwarty i nieustabilizowany zespół uczuć i przekonań, które stara się wyrazić z uwagi na swą siłę i intensywność. „Jest to świat jeszcze nie uporządkowany i nie zorganizowany, który zostanie powoli uświadomiony sobie przez dziecko, w miarę jak będzie go mogło wyrażać w formie dostępnej dla innych.” To nastawienie dziecka do wyrażania własnych przeżyć jest oczekiwanym rezultatem podejmowanej przez nie aktywności wynikającej z kontaktów dziecka z otaczającą rzeczywistością, wzmożoną potrzebą wyładowania energii oraz ciągłą gotowością poznawczą. A zatem, celem podejmowania przez dziecko aktywności ekspresyjnej jest wyrażenie swoich zainteresowań i potrzeb, których źródłem jest codzienne doświadczenie.

W procesie edukacyjnym „ekspresja, do której szczególnie predysponowane są dzieci, polega na organizowaniu działalności wychowawczej umożliwiającej dziecku manifestację na zewnątrz tego, co zawiera umysł, uczucia, marzenia i fantazja.” Zauważyć należy, że wyrażanie doświadczeń dziecka i cech jego osobowości może mieć charakter spontaniczny, naturalny, wywołany jakąś zewnętrzną lub wewnętrzną przyczyną lub zamierzony, sztuczny, kiedy ma nie tylko przyczynę, ale również cel, do którego zmierza. W odniesieniu do aktywności dziecięcej, ekspresja naturalna przejawia się w spontanicznie podejmowanych zabawach, czynnościach wokalnych, ruchowych, werbalnych, itp., natomiast ekspresja zamierzona jest zwykle inspirowana przez nauczyciela i obejmuje działania bardziej zorganizowane, bardziej rozbudowane treściowo i bardziej ukierunkowane na cel. Konkretyzuje się to głównie w wytworach plastycznych, w pomysłach muzycznych, inscenizacyjnych, teatralnych, w ekspresji słownej czy zabawach tematycznych. Pobudza to inwencję dziecka, uczy samodzielności, jest przejawem emocjonalno – poznawczego stosunku do siebie i otoczenia, a także staje się podstawą do kształtowania się indywidualności dziecka. W pracy z dziećmi przedszkolnymi koniecznością staje się przesunięcie uwagi nauczyciela z wytworu ekspresji dziecka na sam proces wyrażania siebie. Po to, by dziecko mogło wyzwolić swój wewnętrzny świat i posługiwać się właściwymi mu sposobami ekspresji: mimiką, gestem, rysunkiem, piosenką itp., trzeba „uszanować jego spontaniczność, czuwać nad tym, by unikać wszystkiego, co może pociągać za sobą zahamowanie ekspresji, a tym samym myślenia, a także zniszczenia tendencji ekspresyjnych.”

Współczesna pedagogika przedszkolna podkreśla znaczenia różnych form ekspresji dziecka, a w związku z tym zwraca uwagę na potrzebę zachęcania go do wyrażania swojej wizji świata w słowie, malarstwie, collagu, rysunku, tańcu. Czasami jednak można stwierdzić, że słowo „ekspresja” nie zawsze jest używane w sposób prawidłowy. Na przykład – mówimy o ekspresji, gdy dziecko kopiuje jakiś rysunek z książki, skleja model samolotu, wypełnia kontury przedmiotów, ludzi w książkach do kolorowania. Tymczasem słowo „ekspresja” od łac. expressio oznacza wyrażanie swoich myśli, emocji, wrażeń, spostrzeżeń poprzez słowa, gesty, mimikę, ruchy ciała. W sztuce słowo ekspresja oznacza komunikowanie siebie, tzn. swoich przeżyć, myśli, emocji, sposobów widzenia rzeczywistości. Dzięki ekspresji pozwalamy poznać innym to, co nosimy w sobie, to, co czujemy, wyobrażamy sobie, o czym marzymy, słowem świat nieznany, który w inny sposób nie da się wyrazić. Pociąga to za sobą konieczność doboru swoistych form i metod pracy pedagogicznej, które muszą być dostosowane do właściwości rozwojowych dziecka, ponieważ jest to podstawowy warunek ich skuteczności. Każda z metod pracy stosowana w wychowaniu przedszkolnym łączyć powinna ze sobą trzy elementy: poznania, przeżywania, działania.

Poznanie i rozwój dyspozycji poznawczych polega przede wszystkim na rozwijaniu percepcji (spostrzegania). Jest to rozwój umysłowy kształtowany przez mnogość bodźców i reakcji z tym związanych. Rzeczywistość dziecięcych skojarzeń ugruntowuje się głównie przez naśladownictwo. Dziecko obserwuje i naśladuje czynności dorosłych i rówieśników. Przez naśladownictwo uczy się nie tylko rozumienia otaczającej rzeczywistości, ale także bycia w niej. Rozwój sfery poznawczej ma więc charakter zmysłowo – operacyjny, dlatego też wszelkie stawiane dziecku zadania powinny to uwzględniać. Przeżywanie jest zwykle reakcją zmysłowo – emocjonalną, ma wyraźne jakości spostrzeganych w otoczeniu rzeczy lub ma treści uczuciowe zauważone przez dzieci. Należy dążyć do tego, aby dziecko zdawało sobie sprawę z przedmiotu doznań zmysłowych oraz do tego, aby w przeżyciu dziecka wyrażał się jego stosunek aprobaty lub negacji do tych przedmiotów i zjawisk. Jest to początek wyrażania własnej postawy, własnego stosunku do rzeczy i spraw dziejących się w otoczeniu. Przeżycia dziecka kształtują się głównie w zabawie, ale także w spontanicznie realizowanych, okazjonalnych jego zainteresowaniach. Dlatego też, oprócz zabaw wywołujących zamierzone sytuacje emocjonalne, umożliwiających różnorakie przeżycia, poznać należy zainteresowania dziecka i stwarzać szansę ich realizacji. „Przeżycia są bowiem fizjologicznymi pobudzeniami organizmu bardzo korzystnymi rozwojowo, a poza tym mają duży wpływ na ukształtowanie się charakteru dziecka.” Natomiast działanie jest formą dziecięcej ekspresji, wyrazem naturalnej potrzeby aktywności dziecka. W działaniach wyrażają się wszelkie sytuacje pragnieniowe, dlatego też już w przedszkolu bardzo ważną sprawą jest właściwa stymulacja pragnień, pomoc w wyborze bodźca do działania i czuwanie nad wykonaniem zadania, a w końcu interpretacja wyniku.

Pozostawiając dzieciom swobodę w spontanicznym działaniu, należy „umieć przeprowadzić dziecko w jego osobistym doświadczeniu przez pełen akt realizacji różnych zamierzeń, od chęci działania, przez decyzje i wykonanie do rezultatów.” Poznawanie, przeżywanie i działanie stanowią w wieku przedszkolnym specyficzną strukturę, najbardziej w tym okresie rozwojowym zintegrowaną i jednolitą. Jest ona w całości wyrazem życia dziecka, które samo jest niejako częścią przejawiania się tych trzech elementów. W podejściu metodycznym można jedynie myśleć o dominancie jednego z elementów – poznawczego, przeżyciowego bądź działaniowego. Nie można natomiast dzielić tej struktury.

Bibliografia

Lubomirska K., Wczesna edukacja jako wartość, „Wychowanie w Przedszkolu” 1994 nr 3

Sommerfeld A., Zahamowanie aktywności dziecka a zdrowie psychiczne, „Wychowanie w Przedszkolu” 1990 nr 1

Stasiakiewicz M., Twórcza aktywność dziecka jako czynnik jego rozwoju, „Życie Szkoły” 1980 nr 10